Lời mở đầu: Đã có lần tôi tranh luận với 1 thợ cây khá nổi tiếng ở Văn Giang về vấn đề này. Theo tôi: Cây đẹp là làm sao cho bất kỳ người nào, từ người làm cây lão luyện tới người không hề hiểu gì về cây cũng đều thấy đẹp thì mới là đạt. Bạn kia thì cho rằng: Chỉ thợ cây đánh giá là đẹp thôi là đủ! Câu chuyện chưa có hồi kết. Câu chuyện này tôi muốn đưa ra ngay từ đầu để muốn nói rằng: Hoàn toàn đây là cảm nhận cá nhân tôi. Nếu bác nào thấy tôi đúng, tức là chúng ta có chung quan niệm. Còn thấy tôi sai: khác quan niệm với tôi. Chỉ đơn giản là quan niệm khác nhau chứ không có sự đúng hay sai ở đây. Bởi vì sự đúng hay sai trong nghệ thuật hoàn toàn là tương đối. Xin được bày tỏ quan điểm của tôi như vậy.
Lời người biên tập lại: Tác giả có thái độ hơi dè dặt thì phải? “Ai không đồng ý thì chỉ là do quan niệm khác nhau, xin đừng ném đá”. Thiện thì có tham vọng lớn hơn 1 chút, mong tất cả mọi người ở các vùng đều thống nhất cùng một quan điểm thẩm mỹ. Người nhà có thích cây của nhau làm thì hãy mong nước ngoài họ thích cây Việt Nam. Bài viết này của một người Hà Nội và anh viết với phạm vi bàn luận chủ yếu là cây thuộc họ Ficus (sanh, si đa, gừa). Nếu bạn có thấy đôi chỗ không phù hợp với quan điểm thẩm mỹ của bạn xin miễn trách. Mình nghe nói Hà Nội có một lối làm cây rất độc đáo và kỹ lưỡng, tiếc là chưa thấy người nào tổng hợp cho thành một hệ thống hoàn chỉnh. Nếu ai biết những tài liệu quý giá đó, xin gửi cho mình, mình xin chân thành cám ơn.
Bóng cây
Bóng cây là một từ hơi là lạ, nó là hình khối tạo ra bởi thân, cành, lá, gốc, chậu khi chiếu cây lên ảnh.
<img src=’https://lh4.googleusercontent.com/-rWqPrIvuPO8/U9XUTCv_VlI/AAAAAAAABT8/4xVyPiIOTho/w600-h516-no/bong-cay.jpg’ alt=’bóng cây’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Bóng cây là cảm nhận đầu tiên khi người xem nhìn thấy 1 cái cây, theo tôi: 1 cái bóng đẹp phải là cái bóng khiến người xem rung động và bị cuốn hút ngay từ cái nhìn đầu tiên. Cả cây ngoài đời cũng như các cây bonsai kinh điển trên thế giới cũng như các cây cảnh nổi tiếng ở phía Bắc mà tôi đã được xem qua, đều có bóng cây đẹp: Chia ra thành các mảng khối rõ ràng. Các mảng khối được phối hợp hài hòa, mảng lớn, mảng nhỏ không bằng nhau, mảng thưa, mảng nhặt không đều nhau. Khoảng sáng giữa các mảng cũng không bằng nhau, liên tục biến đổi. Các mảng khối cũng được sắp xếp theo quy luật xa gần. Kết hợp với bệ và thân thành 1 tổng thể hài hòa, đẹp mắt. Tôi xin lấy dẫn chứng bằng loạt hình ảnh các cây triển lãm ở triển lãm mang tên Taiwan Bonsai Creator. Đây là triển lãm chỉ dành cho những người tự tay làm cây hàng năm ở Đài loan với các quy định rất chặt chẽ: Những cây được tham gia phải là cây do chủ sở hữu tự tay làm, chỉ được tham gia 1 lần, không bao giờ được tham gia lại lần 2. Cây phải qua 3 vòng tuyển chọn bằng hình ảnh chụp cả 4 góc, phải là ảnh thực tế – không được dùng các phần mềm biên tập để chỉnh sửa. Sau khi qua được vòng đó mới được tuyển chọn bằng mắt thường của Hội đồng Giám khảo với các tiêu chí như: thân, cành, bóng, lá, đất mặt, chậu, đôn… những tiêu chí này, nếu chưa hoàn thiện sẽ phải sửa ( ví dụ: Mặt chậu phải phủ rêu – không được có cỏ và lá khô, …), trước ngày triển lãm khai mạc 3-5 ngày sẽ được kiểm tra lại lần nữa, những cây đã sẵn sàng lúc đó mới được mang đi triển lãm. Tóm lại, với những điều kiện ngặt nghèo thì những cây được tham gia triển lãm thôi đã mang lại vinh dự cho người chủ rồi, chứ chưa nói tới những cây đoạt giải.
Cây dáng trực
Cây dáng trực 1: Cây này chỉ với vài mảng khối, tạo nên cảm giác ấm áp, đầy đặn sung túc. Các bác chú ý tới mảng bên phải thứ 2 từ dưới lên, đây là 1 mảng ở khuất phía sau. Nhìn bóng cây có vẻ cân đối, giống như 1 cái ô. Tuy nhiên, lại không có cảm giác nhàm chán, bởi bóng và phương vị của 2 tán dưới cùng không giống nhau và bởi chính cái tán cây nhỏ mà tôi đã lưu ý các bác ở trên. Tán cây kết hợp với nhịp lắc chuyển của thân, tạo cảm giác mềm mại, nhẹ nhàng, phá bỏ được cảm giác nặng nề, mặc dù bóng đầy đặn và cây có vẻ rất lực lưỡng.
<img src=’https://lh4.googleusercontent.com/-slNZwIQgbjY/U9X1OVksb_I/AAAAAAAABUs/wBz2PjKO0Zw/w600-h516-no/cay-dang-truc-2.jpg’ alt=’cây dáng trực’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Cây dáng trực 2: Điển hình của cây có bóng lệch, không đăng đối, mặc dù khá nhiều mảng khối nhưng được kết hợp khéo léo với cành bóng và thân cây. Bạn chú ý tới cành thứ 2 từ dưới lên ở phía sau, đó gọi là cành phông. Nó ở phía sau lại nhỏ hơn các tán lá khác một chút khiến người xem cảm thấy cây có chiều sâu. Quan điểm riêng của tôi là cây phải có tán lá “bờm xờm” một tí như cây này nhìn mới tự nhiên. Còn những cây khác dù được đánh giá là đẹp, dù được chọn đi triển lãm nhưng tán lá bằng phẳng như dùng tông đơ để cắt đều nhìn không tự nhiên. Mong bạn lưu ý điểm này, tôi tin đó là chuẩn mực cho cây hiện đại.
<img src=’https://lh5.googleusercontent.com/-0xH4G70F8R0/U9X1HF4-sDI/AAAAAAAABUk/z_KZiNO9EgM/w600-h516-no/cay-thong-dang-truc-bong-lech.jpg’ alt=’cây thông dáng trực bóng lệch’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Cây dáng trực 3: Cây này thêm mấy cái rễ buông có thể gọi là dáng làng Việt Nam đây!
<img src=’https://lh5.googleusercontent.com/-RM-fwnQ_-MI/U9X1CaZb18I/AAAAAAAABUc/IAUT2ZGwXuA/w600-h516-no/cay-si-dang-truc.jpg’ alt=’cây si dáng trực’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Cây dáng trực 4: Bạn hãy chú ý tới hướng chuyển động của tán lá và của rễ. Đây là đặc trưng của cây mọc ven bờ nước. Rễ cây mọc ra hướng có nhiều nước để hút dinh dưỡng và tán lá cũng phát triển theo hướng đó. Tán lá cũng phát triển theo hướng của rễ bởi như thế đường dẫn nước lên tán là ngắn nhất. Đây là kiểu cây đẹp về mặt mỹ thuật mà lại phù hợp với sinh lý.
<img src=’https://lh6.googleusercontent.com/-7ajBDkLA8og/U9X0xpJFDlI/AAAAAAAABUM/LBWvdqEOMhE/w600-h516-no/cay-dang-truc-bong-lech.jpg’ alt=’cây dáng trực bóng lệch’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Cây dáng trực 5: Trực thân lắc chuyển. Các bạn chú ý chiều lắc của thân và bóng tổng thể của cây. Kết hợp với tán nhỏ bên phải phía sau tạo cảm giác chiều sâu của cây. Mình vốn không thích cây có bộ rễ “chân nơm” thế này bởi cho rằng đây không phải là kiểu cây ngày nay được ưu chuộng, tuy nhiên riêng với cây này mình lại thấy rất tự nhiên, rất đẹp. Tuy nhiên cái chậu có vẻ lòe loẹt quá không hợp với cây.
<img src=’https://lh4.googleusercontent.com/-5IEs6RuesA0/U9X04K6bbbI/AAAAAAAABUU/Wu4a4UvUgds/w600-h516-no/cay-dang-truc-bong-lech-2.jpg’ alt=’cây chân nơm’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Như vậy, bóng của các cây này đều được bố trí với các khoảng sáng không bằng nhau, lên tục biến đổi, khiến người xem không bị cảm giác nhàm chán, tẻ nhạt. Đặc biệt ngọn không hề nhọn mà biên dạng chỉ là đường cong lồi có bán kính lớn.
Cây bóng lệch
Sẽ có bác thắc mắc: tại sao lại chia ra làm trực và cá dáng khác mà ko phải chia ra làm xiêu, hoành, huyền… Xin thưa: Dáng trực có lợi thế là thân đứng thẳng, như vậy có thể làm tán cân đối hoặc lệch tùy theo ý thích của người làm cây. Còn các dáng khác đều không đứng thẳng cả, vậy thì với các dáng này không thể làm được bóng cây cân đối mà bắt buộc phải lệch với thân. Vấn đề sẽ là: lệch thế nào cho đẹp. Theo cách cũ, tôi xin lấy dẫn chứng và phân tích từ những cây được trưng bày tại TAIWAN BONSAI CREATOR EXHIBITION. Cây trực, muốn tạo bóng đẹp cần quan tâm tới những chi tiết trên cây phôi: triền bệ, chiều chuyển của thân, những cành đã có sẵn để tận dụng hợp lý. Với cây không trực, tất nhiên cũng phải quan tâm đến những yếu tố này, tuy nhiên chiều chuyển của thân phải được chú trọng nhiều hơn cả.Cây loại 1: Không hồi đầu Người làm đã cố tình dẫn cảm xúc người xem vào thân cây được làm lũa rất ấn tượng. Lúc này bóng cây chỉ đóng vai trò làm nền cho thân. Tuy nhiên vẫn tạo cho người cảm giác nhẹ nhõm, do bóng được chia nhỏ tạo hình tản vân nhưng vẫn có 1 bóng tổng thể theo quy luật mảng khối nhất định. Xin chú ý tới những tán nhỏ nằm thấp thoáng đằng sau cây. Chính những tán này tạo cảm giác độ sâu của cây. Kết hợp với cú lắc ở cổ cây, tổng thể cây tạo ra 1 cảm giác bình an, ung dung, tự tại ko hề hấp tấp vội vàng.
<img src=’https://lh3.googleusercontent.com/-myo5KpNzFIM/U9X7WXwNnrI/AAAAAAAABVE/qs9uR7zXSos/w600-h495-no/cay-dang-xieu-khong-hoi-dau.jpg’ alt=’cây dáng xiêu không hồi đầu’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Các bạn có thấy cây bên dưới như 1 linh hồn đang mệt mỏi lê bước không? Số tán cũng rất ít, đồng thời với các khoảng sáng được biến đổi có chủ đích tạo ra bóng cây rất tự nhiên. Quy luật xa gần được chú trọng đặc biệt khi tạo hình các tán cây. Xin chú ý tới độ lớn và phương vị của tán dưới cùng, tán này lớn nhất ở vị trí 7h và khi xem cây chúng ta có cảm giác đó là tán gần chúng ta nhất. Tán bên phải của tán này rất nhỏ và ở vị trí 12h, chính tán này và tán trên nó tạo ra chiều sâu của cây.
<img src=’https://lh3.googleusercontent.com/-2PXuWLU1FRI/U9X7ROa8-VI/AAAAAAAABU8/2eXZBpC7qV4/w600-h495-no/cay-tung-dang-xieu.jpg’ alt=’cây tùng dáng xiêu’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh6.googleusercontent.com/-P8Qz92s4WY0/U9X8420hVeI/AAAAAAAABVM/OFmPMsOFWgw/w600-h492-no/cay-hoi-dau-1.jpg’ alt=’cây hồi đầu’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh3.googleusercontent.com/-f7kbeQ54U0E/U9X87kDi7QI/AAAAAAAABVU/1NWlXxpmxYk/w600-h495-no/cay-hoi-dau-2.jpg’ alt=’cây hồi đầu’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh6.googleusercontent.com/-PPv2lt-reRI/U9YAvbxr04I/AAAAAAAABVo/C-AmUSOMW94/w600-h516-no/cay-da-than-2.jpg’ alt=’cây đa thân’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh4.googleusercontent.com/-gRS4Dnn8dnM/U9YAs8nVuJI/AAAAAAAABVg/Hy29iJzdZAI/w600-h419-no/cay-da-than-1.jpg’ alt=’cây đa thân’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh3.googleusercontent.com/-OsXieJ-fy8E/U9YAx_etEtI/AAAAAAAABVw/-aG8ccSh5YQ/w600-h399-no/cay-da-than-3.jpg’ alt=’cây đa thân’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Lá cây
Tiêu chuẩn nào cho lá cây? Thật khó để có câu trả lời chính xác. Nhưng theo sở thích chung của đa số nguời chơi cây cảnh thì những loại cây có lá nhỏ, xanh đậm và dày dặn được quan tâm nhiều nhất. Như chúng ta đều biết, cây cảnh nghệ thuật Hà Nội và bonsai, penjing nói chung đều có kích thước nhỏ, thậm trí rất nhỏ so với kích thước cây cùng loại ngoài thiên nhiên, nên lá càng nhỏ thì cảm giác về cây cổ thụ càng rõ, còn lá lớn quá so với kích thước tổng thể sẽ dẫn đến cảm giác không thực và ko phải cây cổ thụ. Hãy tưởng tượng có 1 cây đa lông và 1 cây phi lao lớn bằng nhau, cùng lên 1 size ảnh – chắc chắn ai cũng sẽ nói cây phi lao sẽ lớn hơn nhiều. Không nói ai cũng biết, đó là do tỉ lệ khác nhau của lá đa và lá phi lao so với thân cây. Hiện nay, dân Bắc rất kỵ cây sanh có xuất xứ gốc từ miền Nam bởi vì lá loại sanh này to lớn quá và mất rất nhiều công để thu nhỏ lại. Riêng với tôi, chưa bao giờ xem được 1 cây sanh miền Nam có lá nhỏ như dòng sanh Nam Điền. Kể cả cây 2 ngọn của anh Thành Đất ở triển lãm Thanh hóa. Mặc dù không có hảo cảm cái cây đó vì lối làm chưa được nhuyễn, nhưng tôi vẫn thấy tỷ lệ giữa kích thước lá và cây của anh Thành Đất là ổn. Chắc ai đã từng xem qua cây này thì nhớ kích thước của nó cả bể phải cao 4-4,5m. Hoặc như cây Đa của anh Thuật ở Nam Định cũng là 1 cây cao to, mặc dù lá vẫn chưa được thu nhỏ, nhưng vẫn rất cân đối. Tuy nhiên, đây chỉ là cây đại cảnh – không nên tính vào hàng cây chơi trên chậu. Gọi là lạm bàn thêm mấy câu về cây to ngõ hầu giải thích việc lá nhỏ cho cây cảnh rõ ràng hơn. Tôi đã gặp ở nhà anh Quang Huế, cây bồ đề trắng miền Nam nhưng lá chỉ nhỏ như móng ngón tay út, cảm xúc lắm. Thán phục người làm, thán phục kỹ thuật chăm sóc và cả công phu trong đó. Cũng có 1 may mắn là tôi được chiêm ngưỡng 1 cây sanh có lá nhỏ li ti, lá lớn nhất chắc chỉ khoảng 1mm, xin nhắc lại 1milimet – chính xác, không nhầm lẫn. Cây này ở Quy Nhơn, tổng thể cây khoảng 15-16cm, được chơi trên 1 cái đĩa nước 15-16cm. Đặt trên bàn uống trà. Nghe ông chủ khoảng ngoài 70 tuổi nói thì cây đó còn già hơn cả tuổi ông, của ông bố chơi từ trước đó để lại. Và từ khi nhớ được thì ông chưa từng thấy lá to hơn và cũng không thấy cây to lên. Có lẽ do mỗi ngày ông đèu được nhìn thấy nên không cảm nhận được cái cây lớn lên chăng? Tôi đã nổi gai ốc toàn thân khi nhìn thấy Cụ Sanh này, vì toàn thân Cụ toàn mụn và u nần như con cóc. Đáng tiếc là ko chụp được ảnh của Cụ này. Cũng đã rất lễ phép xin được rước Cụ đó về Hà nội nhưng không nổi. Cũng vì phê quá nên không nhớ cả nhà, tên của ông chủ luôn. Đến giờ vẫn còn ân hận. Vì ông chủ không phải người chơi cây và do 1 người xe ôm ở trước cửa khách sạn Hải Yến – Quy nhơn đưa đi nên về sau này có dịp quay lại Quy Nhơn mà vẫn không được ngắm CỤ thêm lần nữa. Có lẽ duyên với Cụ chỉ có thế. Đây vẫn là điều đáng tiếc nhất của tôi. Thêm 1 vấn đề nữa đối với cây có lá bản ( Sanh, si, đa, sung…) – không phải lá kim cần phải lưu ý là đốt dóng, tức là khoảng cách giữa các lá gần nhau. Không nên xa quá vì sẽ rất khó làm dăm khi hoàn thiện cây sau này. Như vậy, xin được tổng kết 1 số tiêu chí cho lá cây như sau: 1. Lá phải có tỷ lệ hợp lý với kích thước cây. 2. Đốt gióng nên nhỏ. 3. Nói chung không nên chơi loại nào lá không phải màu xanh (trừ cây thích), bởi nhìn nó giả giả sao ấy. Còn thiếu phần nào, xin các bạn bổ sung cho.
Thân, bệ cây
<img src=’https://lh6.googleusercontent.com/-K52wqQcFBzg/U9YJoy4aC8I/AAAAAAAABWg/ANdZdsJccN0/w600-h470-no/cay-co-than-va-be-dep-4.jpg’ alt=’cây có thân và bệ đẹp’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh5.googleusercontent.com/-hVKYlNqaL8U/U9YJhQ1N5xI/AAAAAAAABWQ/HgcKCJMtu94/w600-h470-no/cay-co-than-va-be-dep-3.jpg’ alt=’cây có thân và bệ đẹp’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh6.googleusercontent.com/-jAw9OPrkfHc/U9YJbhHJKpI/AAAAAAAABWI/49u1PFoVqks/w600-h470-no/cay-co-than-va-be-dep-2.jpg’ alt=’cây có thân và bệ đẹp’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh4.googleusercontent.com/-SrN8ESdxPhE/U9YJZjAjZ1I/AAAAAAAABWA/g5xaMf2y0yA/w600-h470-no/cay-co-than-va-be-dep-1.jpg’ alt=’cây có thân và bệ đẹp’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Cây không trực Những cây không trực trong thiên nhiên thường do nhiều yếu tố tác động vào khiến chúng không đứng thẳng được. Có thể kể ra như: sạt đất 1 phía khiến cây mất thăng bằng, bản thân cây mọc ở vị trí không thuận lợi cho phát triển, bị gió bão đẩy khỏi vị trí đứng thẳng, bị gẫy thân chính và phát triển từ các mầm cạnh, cây mọc ở chân núi hướng ra phía ngoài nhiều nắng v.v và v.v rất nhiều yếu tố không thể kể hết được ra đây.
Khi cây không đứng thẳng những rễ ở chiều ngược lại với thân cây sẽ phát triển mạnh hơn để giữ cây cân bằng lại, vì thế thông thường những rễ mặt của phần ngược với chiều thân sẽ phát triển mạnh hơn phần bên trong. Cũng có những trường hợp có thêm các tác nhân khác làm cho những rễ bên trong chiều nghiêng thân phát triển, nhưng ít khi gặp những trường hợp này. Vì thế, khi trồng – chọn mặt trước của những cây cảnh dạng này nên lưu ý tới triền bệ để trông cây mang vẻ tự nhiên.
Nói một cách cơ bản, cây nghiêng về 1 bên thì rễ mọc mạnh về hướng ngược lại để giữ cho cây thăng bằng là đẹp.
Ví dụ dễ thấy nhất là những cây dáng đổ, rễ cây mọc lệch hẳn 1 phía (trong 2 hình dưới, người ta gọi rễ bên phải là rễ chịu, còn rễ bên trái là rễ quỳ)
<img src=’https://lh3.googleusercontent.com/-5nI_5lP7rGo/U9YMd9ruoRI/AAAAAAAABWw/g15yWsWmtYU/w600-h398-no/cay-cua-bac-thang-do-2.jpg’ alt=’cây đổ của bác trần thắng’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
<img src=’https://lh5.googleusercontent.com/-vzYA29tx97Q/U9YMcRpJMoI/AAAAAAAABWo/HrCSHoXVjzY/w600-h472-no/cay-cua-bac-thang-do-1.jpg’ alt=’cây đổ của bác trần thắng’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Cành đẹp là cành thon nhỏ từ gốc tới ngọn, và không có một đoạn nào thẳng băng như ống nước. Nếu thẳng thì ít ra các gân của nó cũng phải xoắn lại mới đẹp. Thông thường cành có kích thước vừa phải sẽ có đường kính bằng 1/3 đường kính thân tại chỗ cành mọc ra. Mình nói thêm vài điều ngộ nhận về cành cây: 1. Cành dưới phải to hơn cành trên: không hẳn vậy, ở những cành buông (cành rơi, rớt) do khối tán lá thường lớn hơn cành bên dưới nên cành to mới hợp lý. 2. Cành thấp nhất quyết định hướng chuyển động của cây. Không hẳn vậy, cành có tán lá sà xuống thấp nhất mới quyết định hướng chuyển động của cây. Ở hình dưới cây có hướng chuyển động bên trái.
<img src=’https://lh5.googleusercontent.com/-Yp3vxDyH9zg/U9YR-KAyCxI/AAAAAAAABXA/2BBtBIRx5dg/w600-h500-no/cay-co-canh-buong.jpg’ alt=’cây có cành buông’ onerror=’this.src=”/dot_blank.gif”‘ width=”600px” height=”455px”/>
Nguồn:http://www.bonsaininhbinh.com/the-nao-la-mot-cay-canh-dep.html